آگهي فروش کليه در زمان حيات ممنوع شد، اما:
بازار فروش کليه داغ است
شهرام رفيع زاده
۱۲ تیر ۱۳۸۵
خلاصه:
"آگهي فروش کليه در زمان حيات، پيگرد قانوني دارد. " اين خبر، کوتاه اما در خود قصه ها دارد. همه آنها که گذرشان يک بار به خيابان فرهنگ حسيني تهران خورده، اعلان هاي دستنويسي را بر در و ديوار ديده اند که در آن به زباني مختصر، يک انسان مختصات قسمتي از جانش را نوشته و کوبيده به ديوار تا شايد گره اي وا کند از زندگي سرتاسر بن بستش.
-->
"آگهي فروش کليه در زمان حيات، پيگرد قانوني دارد. " اين خبر، کوتاه اما در خود قصه ها دارد. همه آنها که گذرشان يک بار به خيابان فرهنگ حسيني تهران خورده، اعلان هاي دستنويسي را بر در و ديوار ديده اند که در آن به زباني مختصر، يک انسان مختصات قسمتي از جانش را نوشته و کوبيده به ديوار تا شايد گره اي وا کند از زندگي سرتاسر بن بستش.
فروش کليه در سال هاي اخير آن قدر مشتري پيدا کرده که انجمن حمايت از بيماران کليوي چند سالي است از يک ماه مانده به سال نو مجبور مي شود "هر گونه اهدا کليه را تا يک ماه پس از سال نو تعطيل کند." چرا که انبوه متقاضيان جوان فروش کليه در روزهاي آخر سال به مراکز اين انجمن هجوم مي برند.
چهارده هزار کليه فروشي
نخستين پيوند کليه در 17 ژوئن پنجاه و شش سال پيش انجام شد. در اين روز دكتر ريچارد لاور براي اولين بار توانست با موفقيت عمل جراحي پيوند كليه را در شيكاگو به انجام برساند. هجده سال بعد در سال 1347 پزشکان ايراني نيز توانستند نخستين پيوند موفق کليه را در شيراز تجربه کنند. در طول سال هاي پيش از انقلاب بر اساس آمارهاي منتشر شده تنها 60 الي 80 پيوند کليه در کشور صورت مي گرفت. اين روند از سال 1354 با تمرکز بيشتر دنبال شد. از سال 1363 وبا تاسيس اولين مرکز آموزش پيوند کليه در ايران، بر تعداد عمل هاي پيوند افزوده شد تا جايي که به گفته رييس انجمن حمايت از بيماران کليوي هم اکنون سالانه 1800 عمل پيوند کليه در کشور صورت مي گيرد، و تعداد مراکز پيوند کليه در کشور به 25 مرکز رسيده است.
اگر چه به گفته برخي از مسئولان وزارت بهداشت، ايران از نظر پيوند کليه در دنيا رتبه پنجم را دارا ست، و تاکنون بيش از 18 هزار پيوند کليه در کشور انجام شده، اما همين کارشناسان پيش بيني کرده اند که تعداد بيماران مزمن کليوي تا سال 1390 به 40 هزار تن خواهد رسيد. سال گذشته دکتر سيد محمد کاظميني، يکي از مسئولان وزارت بهداشت اعلام کرد: "از ‌23 هزار بيمار كليوي در ايران ‌پنجاه درصد آنها دياليز خوني، دو درصد دياليز صفاقي و ‌48 درصد پيوند كليه شده‌اند و افراد در ليست انتظار پيوند کليه نيز چشمگير نيست."
اما نکات ديگري هم هست که مسئولان بهداشتي کشور کمتر آن را مورد توجه قرار داده اند. از جمله اينکه از ميان 15 هزار پيوند کليه انجام شده تنها در پنج در صد موارد، کليه اهدا شده از آن يک بيمارمرگ مغزي يا خويشاوندان بيمار کليوي بوده، و درعوض 95 درصد کليه هاي پيوند شده، يعني در بيش از 14 هزار مورد، کليه متعلق به يک دهنده زنده و فروشي بوده است.
مدل ايراني پيوند کليه
به گفته دکتر فاضل "جراحي پيوند کليه در ايران در سال هاي آغازين جنگ تحميلي با مشکلات فراواني شروع شد." قريب به 200 مورد پيوند کليه اهدايي خويشاوندان اما نتوانست مشکل بيماران نيازمند پيوند کليه را رفع کند، چرا که به گفته دکتر فاضل: "تعداد زيادي بيمار وجود داشت که به درمان پيوند نيازمند بودند ولي دهنده فاميل نداشتند." اندکي بعد با کمک دولت گرفتن کليه از غيرفاميل هم در ايران آغاز شد، چرا که دولت اعلام کرد که به ازاي اهداي کليه، به دهندگان کليه مبلغي را به عنوان هديه پرداخت خواهد کرد. دکتر فاضل معتقد است: "در ايران استفاده از دهنده زنده بدون ايجاد تجارت که در ساير کشورها ايجاد شده است مدلي منحصر به فردست و به نظر مي رسد که به دليل مؤثر و منطقي بودنش در دنيا به تدريج به عنوان روشي مؤثر برگزيده شده است"، و بر اين نکته تاکيد کرده که: "جراحي پيوند کليه در ايران در حال حاضر در ادبيات پزشکي دنيا به نام مدل ايراني معروف شده است." دکتر ولادمير لپاخين، يکي از مسئولان سازمان جهاني بهداشت هم در فوريه 2005 گفته بود که: "من مفتخرم به سيستمي اشاره کنم که توسط جمهوري اسلامي طراحي و اجرا شده است که درآن بيماران با نارسايي پيشرفته کليه به کليه اهدا کنندگان غيرخويشاوند دسترسي دارند. با اين رويکرد کشورايران توانسته است مشکل انتظار طولاني براي پيوند که تقريبا در اکثر کشورها وجود دارد را برطرف کند." اما روي ديگر اين سکه چيست؟
بازار دولت ساخته
مسئولان انجمن حمايت از بيماران کليوي اما بارها خواستار حذف کمک يک ميليون توماني دولت به اهدا کنندگان کليه شده اند. دکتر مصطفي قاسمي يکي از اعضاي اين انجمن، چندي پيش اعلام کرده بود که: "اهداي يک ميليون توماني دولت به فروشندگان کليه به بيماران باعث ايجاد مشکل در روند اهداي کليه در کشور به علت افزايش فروشندگان کليه شده است." او در توضيح درخواست اين انجمن براي حذف کمک دولت به "اهدا کنندگان" گفته بود: "اهداي کليه تا پيش از اين رايگان بود و به عنوان ايثارگري، از خودگذشتگي و خدمت به بيماران محسوب مي شد اما با اعلام اين کمک دولتي، قبح اهداي کليه در کشور از بين رفته، چون فروشندگان کليه به اين کمک دولتي بسنده نکرده و خواهان دريافت ميزان بيشتر يعني حداقل 4 ميليون تومان از بيماران کليوي شده و از سوي ديگر انگيزه اهداي کليه توسط خانواده هاي بيماران نيز از بين رفته است."اما دکتر محمد علي زرگر مخالف پيوند کليه از فرد زنده است. او مي گويد: "پيوند کليه از فرد زنده غريبه به متقاضي کليه، تنها در ايران رايج بوده تا جايي که در ساير کشورها از اين شيوه به عنوان مدل ايراني نام مي برند." دکتر محسن طاهري محمودي، يکي از استادان دانشکده علوم پزشکي تهران نيز در گفت و گويي با خبرگزاري مهر گفته که: "در اغلب کشورها افرادي که به علت هاي مختلف به ويژه تصادف دچار مرگ مغزي مي شوند، بيشترين اهداکنندگان کليه و ديگر اعضاي پيوندي را تشکيل مي دهند و اهداي کليه در درجه دوم از سوي خانواده و بستگان صورت مي گيرد و در صورت وجود دو عامل اول، افراد غريبه و زنده اجازه ندارند، کليه اهدا کنند." او همچنين با اشاره به اينکه در ساير کشورها تعداد متقاضيان بيش از دهندگان زنده کليه است، مي افزايد: "دسته بندي اهداي کليه در ايران بر عکس ديگر کشورها است به گونه اي که اغلب دهندگان کليه را افراد غريبه زنده دچار مشکلات تشکيل مي دهند و سپس اين اهدا از طريق اعضاي مرگ مغزي صورت گرفته واهداي عضو توسط خانواده و بستگان در درجه سوم قرار دارد."کليه دونه اي چند؟
بر اساس آمارها سالانه قريب 1800 مورد پيوند کليه در کشور انجام مي شود که از اين ميان، بر اساس آمار انجمن حمايت از بيماران کليوي، تنها پنج در صد کليه ها از سوي خويشاوندان و بيماران مرگ مغزي اهدا مي شود و باقي آن افرادي در فاصله سني 20 تا 40 ساله هستند که از طرق مختلف و از جمله برخي سوداگران کليه با بيماران دريافت کننده وارد معامله مي شوند. هر کليه بين سه تا 10 ميليون تومان معامله مي شود. اين معامله البته علني نيست، و معمولا دو طرف پس از توافق پنهاني و رد و بدل کردن مبلغ به مراکز مربوط مراجعه و پس از طي مراحل اداري و پزشکي عمل اهدا انجام مي شود. به گفته مسئولان انجمن حمايت از بيماران کليوي، 95 در صد فروشندگان کليه، در فرم هاي مخصوص اعلام کرده اند که "بيکارند". خبرگزاري مهر در گزارشي فروشندگان کليه را طيف وسيعي معرفي مي کند که "از مهاجرين بي پولي که آرزوهايشان را در کيسه ريخته اند و به تهران آمده اند و جز اين سرمايه اي ندارند تا پدراني که براي خريد جهاز دختران مجبور به فروش کليه هستند و زنان بي سرپرستي که مجبورند با اين سرمايه، پول پيش صاحبخانه را بدهند و سر آخر جواناني که به عشق تيک آف و براي خريدن پرايد آمده اند به خودشان چوب حراج بزنند". خبرهاي ديگر نيز از افزايش تعداد دختران فراري به عنوان فروشندگان کليه حکايت دارند، دختراني که کليه آنها معمولا براي کودکاني که نياز به پيوند کليه دارند مورد استفاده قرار مي گيرد.
قيمت کليه در سالهاي اخير با رشد تورم افزايش يافته است. به گفته مسئولان انجمن بيماران کليوي، در ابتداي هر سال و با تعيين نرخ تورم، قيمت جديدي براي فروش کليه تعيين مي شود. اين البته يک روي سکه است چرا که اغلب دريافت کنندگان کليه نيز به دليل مشکلات مالي و زندگي فقيرانه مجبورند تا هزينه هاي سنگين خريد کليه، هزينه هاي بيمارستان، و دارو هاي گران پس از عمل را خود بپردازند چرا که اغلب مراکز پيوند کليه از تعرفه تعيين شده، و مبلغي که از سوي دولت براي پيوند کليه براي بيمارستان ها در نظر گرفته شده، راضي نيستند. اين نارضايي باعث شده تا در برخي از اين مراکز دريافت کنندگان مجبور به واريز مبلغي چند ميليون توماني به بيمارستان پيش از عمل باشند؛ در غير اين صورت بايد در فهرست انتظار براي دريافت کليه از بيماران مرگ مغزي بمانند.
آگهي فروش کليه ممنوع
در ماه هاي اخير شايعاتي از افزايش پيوند کليه به اتباع خارجي منتشر شد. بر اساس اين شايعات ميزان پيوند غيرقانوني کليه از فروشندگان زنده ايراني به اتباع خارجي که به خاطر ممنوعيت قانوني آن به صورت مخفيانه انجام مي شود، افزايش يافته است. "مدل ايراني پيوند کليه" که قيمت تمام شده خريد و پيوند کليه در آن حداکثر 20 هزار دلار هزينه دارد، توجه برخي از بيماران کليوي در ساير نقاط دنيا را جلب کرده است. بر همين اساس در تازه ترين بخشنامه معاون سلامت وزارت بهداشت به دانشگاههاي علوم پزشكي سراسر كشور "پيوند كليه در اتباع خارجي فقط از اهدا كننده كليه با تابعيت مشابه مجاز است مگر با اخذ مجوز از مركز مديريت پيوند و بيماريهاي خاص در غير اين صورت موجب پيگرد قانوني مسئول بيمارستان و پزشكان معالج و تعطيل مركز پيوند متخلف مي‌شود." در اين بخشنامه البته "هر گونه آگهي در خصوص اهدا کليه در زمان حيات نيز کاملا ممنوع و موجب پيگرد قانوني متخلفين [متقاضي اهدا، مرجع صدور آگهي] توسط مراجع ذيصلاح مي‌شود ضمن اينكه هرگونه واسطه‌گري يا تجارت در فرآيند اهدا كليه از اهدا كنندگان زنده ممنوع و موجب پيگيرد قانوني خواهد شد." با اين همه در همين بخشنامه "شرايط اهدا كننده زنده غير فاميل از سن 20تا 40 سال و اخذ دو رضايت كتبي مجزا از اهدا كننده زوج / زوجه و در اهداكنندگان مجرد رضايت دوم از والدين" اعلام شده است. بخشنامه اي که به اعتقاد بسياري علاوه بر افزايش قيمت کليه، اين بازار عجيب را بيش از پيش زيرزميني خواهد کرد.
ماجراي بيماران کليوي و فروشندگان کليه اما به همين جا ختم نمي شود. بخشي از داروهاي اين افراد نيز که داروهاي بسيار مهمي براي ادامه حيات شان است، اکنون خود به بازار تازه اي بدل شده است. يک ماه پيش، قاسمي، يکي از مسئولان انجمن بيماران کليوي اعلام کرد که عدم ورود داروي اصلي دياليز، جان چند هزار بيمار کليوي را تهديد مي کند. او همچنين گفت در ماه هاي اخير مسئولان با وعده ارزان تر بودن داروهاي کوبايي اقدام به ورود داروهاي مخصوص بيماران کليوي از کوبا کرده اند، در حالي که "اين دارو در كشور توليدكننده فقط 7 درصد مورد استفاده قرار مي گيرد."بازار کليه داغ است، برخي دهنده کليه را "اهدا کننده" نام داده اند، برخي "فروشنده"، اما هر بيننده اي که سري به انجمن حمايت از بيماران کليوي بزند، تنها در عرض چند ساعت، ده ها جوان را خواهد ديد که بيشتر به فروشنده مي مانند تا اهداکننده.